Z uwagi na zakres zagadnień, jakimi zajmuje się w ramach naszej Kancelarii temat majątku wspólnego małżonków i sposobu jego podziału po ustaniu wspólności majątkowej jest mi szczególnie bliski. Dlatego też, po urlopowym lenistwie postanowiłam rozruszać troszkę moje szare komórki przybliżając Wam zagadnienie ze styku dwóch moich ukochanych dziedzin prawa jakimi są prawo handlowe oraz prawo cywilne z lekką „zahaczką” o dział, który – jakkolwiek nieukochany, jest mi bliski.

Mowa o kwestii związanej z udziałami w kapitale zakładowym spółki z o.o. i o tym, czy mogą one wejść w skład majątku wspólnego małżonków, a jeśli tak to kiedy oraz czy na skutek podziału majątku wspólnego udziały takie mogą zostać fizycznie podzielone pomiędzy obydwoje byłych, lub jeszcze obecnych, małżonków.

Pamiętam jedną ważną sprawę, dotyczącą wprawdzie działu spadku, jednakże jednym z kluczowych zagadnień w jej toku było to, czy udziały w spółce z ograniczona odpowiedzialnością przypadające mężowi spadkodawczyni, nabyte przez tegoż w trakcie trwania związku małżeńskiego stanowiły majątek wspólny, a zatem, czy spadkobiercy mogą domagać się fizycznego ich podziału, czy też żądać jedynie rozliczenia finansowego. Pamiętam, że zgłębiałam wówczas doskonały Komentarz do ustawy Kodeks spółek handlowych autorstwa profesora Andrzeja Kidyby, który z należytą sobie przejrzystością tłumaczył czytelnikowi, że udziały w kapitale spółki z oo. stanowią de facto konglomerat praw udziałowych – związanych z osobą wspólnika oraz praw majątkowych – związany stricte z partycypacją w kapitale zakładowym spółki.

Do praw korporacyjnych, należnych temu kto posiada udział (wspólnikowi) przynależą np. prawo do udziału w zgromadzeniu wspólników, czy prawo głosu, które mogą być wykonywane tylko i wyłącznie przez wspólnika. Prawami majątkowymi są z kolei np. prawo do dywidendy. Ów dualizm prawa wynikającego z udziału w kapitale zakładowym spółki prowadzi do ciekawych sytuacji wówczas, gdy udziały nabywane są w trakcie trwania związku małżeńskiego.

Sytuacja jest prosta, gdy małżonek nabywa owe walory ze środków stanowiących jego majątek odrębny (np. z darowizny, ze spadku, ze środków posiadanych przed wstąpieniem w związek małżeński). Działa wówczas zasada substytucji, czyli prawa nabyte za środki z majątku osobistego wchodzą w skład majątku osobistego danego małżonka.

Komplikacje następują, gdy do nabycia udziałów dochodzi ze środków z majątku wspólnego, np. z dochodów, ze wspólnych oszczędności, ze środków pochodzących ze zbycia składnika majtku wspólnego. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 października 2019 roku, sygn. akt I UK 233/18:

Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nabyte (objęte) przez jednego małżonka ze środków pochodzących z majątku wspólnego wchodzą co prawda w skład tego majątku, jednakże wspólnikiem spółki staje się tylko małżonek będący stroną czynności prowadzącej do nabycia (objęcia) udziałów (art. 183¹ k.s.h. oraz art. 31 § 1 k.r.o.).

Z samego jednak faktu, że wspólnikiem zostaje jeden z małżonków nie wynika to, że drugi małżonek zupełnie traci prawa do omawianych walorów. Bycie wspólnikiem w takim wypadku sprowadza się do tego, że małżonek – wspólnik może samodzielnie realizować swoje prawa korporacyjne, jednakże udziały jako takie nie tracą swojej przynależności do majątku wspólnego.

Kwestia ta, nie ukrywam budziła liczne wątpliwości i rozbieżności orzecznicze, czego pokłosiem była uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 2016 roku, sygn.. akt III CZP 32/16, ostatecznie rozstrzygająca wątpliwości wykładnicze i wskazująca, że:

Jeżeli wkład wniesiony do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością należy do majątku wspólnego wspólnika i jego małżonka, również udział w spółce objęty przez wspólnika wchodzi w skład tego majątku.

Czy zatem, po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej małżonek, który nie jest wspólnikiem spółki może domagać się przyznania mu – w wyniku podziału majątku, udziałów w spółce, czy jedynie rozliczenia ich wartości i spłaty należnej mu części?

I tu w sukurs przychodzi orzecznictwo Sądu Najwyższego, wskazujące, że:

Należące do majątku wspólnego udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością co do zasady mogą być podzielone pomiędzy byłych małżonków, a więc także przypaść temu z współuprawnionych, który nie był wspólnikiem. (Tak [w:] Postanowienie SN z 31.01.2013 r., II CSK 349/12).

Jedyną przeszkodą, wskazuje dalej Sąd, dla dokonania fizycznego podziału udziałów może być jedynie zapis umowy spółki, w której kapitale znajdują się udziały, „zastrzeżenia ograniczającego lub wyłączającego wstąpienie do tej spółki współmałżonka wspólnika w przypadku, gdy udziały są objęte wspólnością majątkową.” (op. Cit).

Zatem drodzy byli i dzielący swój majątek współmałżonkowie nie dajcie się zbyć twierdzeniem, że skoro drugi małżonek jest nominalnym wspólnikiem spółki z ograniczona odpowiedzialnością, to Wam już nic się nie należy. Po pierwsze możecie żądać udziału w dywidendzie, jako, że dochód ze składników majątku wspólnego jak i osobistego stanowi dochód rodziny. Po drugie, w razie podziału dorobku możecie domagać się bądź finansowego rozliczenia udziałów bądź wręcz ich fizycznego podziału (chyba, że możliwość taką wyłącza umowa spółki).

Co więcej, jeśli Wasze roszczenie sprowadza się do uzyskania spłaty (rozliczenia pieniężnego, nie podziału fizycznego) musicie też pamiętać, że wartość udziału niekoniecznie odpowiada jego wartości nominalnej. Według aktualnie obowiązującej regulacji minimalna wartość kapitału zakładowego spółki z o.o. wynosi 5.000,00 zł a minimalna wartość udziału – 50 zł. Udział odpowiada jednakże partycypacji w majątku spółki a jego rzeczywista (rynkowa i księgowa) wartość może odbiegać (w górę i w dół) od wartości nominalnej. Ustalenie wartości udziałów podlegających podziałowi wymaga z reguły wiadomości specjalnych, a zatem najczęściej ustalany jest w drodze opinii biegłego sądowego. Robiąc research do niniejszego artykułu znalazłam także orzeczenie Sądu Najwyższego, z którego wynika, w postępowaniu o podział majątku wspólnego można a nawet powinno się badać skuteczność zbycia udziałów przez małżonka lub byłego małżonka będącego wspólnikiem, jeśli owo zbycie niweczy prawa drugiego małżonka do domagania się sprawiedliwego udziału w składnikach dorobku.

Także bądźcie czujni i nie dajcie się zwieść a po pomoc zapraszam jak zwykle do naszej Kancelarii.